Stres jest słowem, które na stałe wpisało się w słownik współczesnego człowieka. Bardzo często słyszymy, że „ktoś się czymś stresuje” lub „ktoś jest zestresowany”. Oprócz samego słowa, pojawiają się również konkretne sytuacje, z którymi ludzie wiążą stres np.: „ta praca mnie stresuje”, „mój partner swoim zachowaniem doprowadza mnie do skrajnego stresu”, „nie zaliczę tego egzaminu, bo tak się stresuję!”. Nie ulega wątpliwości, że wszyscy ludzie codziennie w mniejszym lub większym stopniu doświadczają stresu, ponieważ jest on naturalnym elementem różnych wyzwań i obowiązków życiowych. Skoro stres jest tak powszechny, to warto przyjrzeć mu się bliżej.
Już od czasów jaskiniowych ludzie stawali przed wyzwaniami życiowymi dotyczącymi ochrony życia i przetrwania gatunku. Możemy wyobrazić sobie człowieka pierwotnego, który usiłuje zdobyć pożywienie dla swojej pierwotnej rodziny. Wielkim wysiłkiem zdobywa pokarm i radośnie przynosi zdobycz do domy. Niestety małżonka pierwotną gestykulacją informuje go, że mamuta nie będzie jadała, że nie tak sobie życie w jaskini z nim wyobrażała i że w ogóle. Nasz pierwotny człowiek mógł się wówczas zestresować. Współcześnie, także spotykamy się z obowiązkami, którymi chcemy sprostać. Można założyć, że w każdym z nas jest pragnienie zdobycia i utrzymania satysfakcjonującej pracy, założenia rodziny, realizowania pasji, utrzymywania kontaktów z przyjaciółmi, znajomymi. W czasie realizowania naszych zadań życiowych musimy podejmować decyzje, działania, rozwiązywać problemy, co jest stresujące.
Stres w teorii
W psychologii istnieje bardzo wiele definicji stresu, dziś przybliżymy teorię stresu psychologicznego Richarda Lazarusa i Susan Folkman. Według autorów stres jest określoną relacją pomiędzy osobą a otoczeniem. Osoba ocenia tę relację jako obciążającą, zagrażającą jej dobrostanowi lub przekraczającą jej możliwości poradzenia sobie. Badacze wskazują, że stres nie jest umiejscowiony w samej sytuacji czy też w osobie. W stresującej chwili człowiek korzystając ze swoich przekonań, wartości, umiejętności mierzy się z wymaganiami, ograniczeniami jakie wynikają z sytuacji. Propozycja naukowców zwraca uwagę na relację i wymianę, ponieważ zarówno osoba wpływa na otoczenie jak i otoczenie wpływa na osobę. Sprawdźmy to na przykładzie. Pan Marcin idzie do pracy. Tego dnia szef przedstawia mu nowy projekt do zrealizowania, który nie jest podobny do żadnego wcześniejszego. W tych okolicznościach pan Marcin może się zestresować. Sam „stres” nie tkwi w panu Marcinie, ani też nie jest umiejscowiony w nowym projekcie, tylko w relacji między nimi. Możemy to sobie wyobrazić następująco. Przed nami jest pole bitewne. Po jednej stronie stoi Pan Marcin uzbrojony w swoją wiedzę, doświadczenie zawodowe z innych projektów, znajomości z kolegami, optymizm i wszelkie inne zasoby, które sprawiają, że radzi sobie w pracy. Po drugiej stronie jawi się nam nowy projekt szefa. Ten przeciwnik zawiera w swojej armii limit czasu na wykonanie, określone kompetencje potrzebne do wykonania, nieznane trudności, oczekiwania szefa oraz wszelkie inne elementy, które wiążą się z ograniczeniami i potrzebami firmy, samego projektu, osób w zespole itp. Mamy już obu przeciwników, po obydwu stronach. W obliczu pola bitewnego stres jest tym co dzieje się na środku bitwy, na styku między armią pana Marcina a armią reprezentującą nowy projekt szefa. Należy zaznaczyć, że stres nie pojawi się zawsze. Możemy sobie wyobrazić, że pan Marcin cieszy się z możliwości pracy nad nowym projektem i posiada umiejętności wystarczające do jego realizacji, wówczas nie będzie to sytuacja dla niego stresująca. Stres pojawi się wtedy, gdy: pan Marcin uzna, że nowy projekt jest zbyt wymagający (oceni sytuację jako obciążającą) lub wzięcie udziału w projekcie narazi go na utratę cenionych wartości (oceni sytuację jako zagrażającą dobrostanowi) lub dojdzie do wniosku, że projekt zupełnie go przerasta (oceni sytuację jako przekraczającą możliwości poradzenia sobie).
Ocena sytuacji i radzenie sobie ze stresem
Występowanie stresu powoduje bezpośrednie lub odległe skutki. W tym procesie pośredniczą dwa elementy: ocena poznawcza i radzenie sobie. Ocena poznawcza dzieli się dodatkowo na ocenę pierwotną i wtórną. Ocena pierwotna obejmuje interpretację sytuacji w jakiej człowiek się znajduje. Dana osoba musi pomyśleć i ocenić czy sytuacja jest zagrażająca czy nie. Musi nadać jej znaczenie. Sytuacje stresujące zawierają trzy podtypy:
- Krzywda/strata – dotyczy powstałej szkody np.: śmierć, utrata sensu życia itp.
- Zagrożenie – dotyczy potencjalnych szkód w przyszłości.
- Wyzwanie – dotyczy własnej oceny możliwości poradzenia sobie z sytuacją.
Na przykładzie Pana Marcina ocena pierwotna oznacza, jak pan Marcin interpretuje nowe zadanie od szefa, jakie znaczenie przypisuje nowemu projektowi. Jeżeli pan Marcin uzna, że realizacja nowego projektu przerasta go, sytuacja staje się stresująca, wówczas pan Marcin stara się znaleźć sposób rozwiązania problemu – uruchamia się program radzenia sobie.
Radzenie sobie wiąże się z wtórną oceną poznawczą. Ocena wtóra zawiera w sobie takie elementy jak: stopień zagrożenia, istnienie innych możliwości rozwiązania problemu, wartości i przekonania człowieka, skłonności do reagowania w określony sposób, zmienne sytuacyjne, hierarchię potrzeb. Wracając do przykładu pana Marcina, ocena wtórna będzie dotyczyć jego własnych i środowiskowych możliwości poradzenia sobie. Inaczej mówiąc interesuje nas to, czy pan Marcin posiada dodatkowe umiejętności, które pomogą mu zrealizować projekt, oraz to, czy w jego otoczeniu znajdują się osoby, które udzielą mu wsparcia w nowych zadaniach itp.
Reakcja na stres
Stres powoduje, że nasz organizm reaguje na niego. Wpływ stresu na nas możemy zauważyć w trzech obszarach:
- Wskaźniki fizjologiczne, cielesne – przyśpieszenie pulsu, kołatanie serca, suchość w ustach, ucisk w gardle, pobudzenie psychoruchowe, bardzo duża ilość myśli, potliwość, napięcie mięśni, naprzemienne uczucie gorąca i zimna.
- Wskaźniki psychologiczne – odczuwanie nieokreślonego lęku, rozdrażnienie, podejrzliwość, złość, przygnębienie, apatia, trudność w podejmowaniu decyzji, poczucie osamotnienia, zachwianie samooceny.
- Wskaźniki behawioralne, zachowanie – tiki nerwowe, pobudliwość, zaburzenia głodu i sytości, impulsywność w działaniu, zaburzenie snu, obniżona wydajność, brak satysfakcji z pracy, nagłe wybuchy płaczu lub gniewu, nadużywanie alkoholu, nadmierne palenie tytoniu.
Konsekwencje chronicznego stresu
Doświadczanie częstego lub stałego stresu łączy się z powstaniem wielu chorób jak np.: wrzody żołądka i dwunastnicy, choroby serca, nadciśnienie, astma, zaburzenia snu, cukrzyca, migreny, artretyzm, zaburzenia odżywiania (anoreksja, bulimia), choroby skóry (pokrzywka, egzema, łuszczyca, opryszczka).
Wyzwania codziennego życia stawiają przed nami wymagania, które będą nas stresować. Warto mieć świadomość, że stres będzie nam towarzyszyć i że jego natężenie zależy od naszej interpretacji. Istnieją metody radzenia sobie ze stresem, które pozwalają zmniejszyć jego siłę i konsekwencje. Dzięki temu możemy osiągnąć większą satysfakcję z życia i ochronić je. Zatem jak sobie radzić sobie ze stresem? O tym dowiemy się w kolejnej części, która wkrótce pojawi się blogu.
Zadanie finansowane ze środków Narodowego Programu Zdrowia na lata 2016-2020.
Autor: Michał Stokwisz
Materiały:
- Sylwia Kuczyńska, „O stresie i sposobach radzenia sobie z nim”. 2003.
- Nina Ogińska Bulik, Wykłady z psychologii zdrowia. Uniwersytet Łódzki 2008.
