Psycholog, psychiatra, psychoterapeuta – kto jest kim w polskich regulacjach prawnych

Psychiatra, psycholog, psychoterapeuta – trzy pojęcia odnoszące się do specjalisty zajmującego się zdrowiem psychicznym pacjenta. Czym się wyróżniają poszczególni specjaliści, jakie muszą posiadać kwalifikacje, jakie są ramy prawne, organizacyjne i faktyczne poszczególnych zawodów. Artykuł ten jest próbą przybliżenia podstawowych regulacji prawnych konstytuujących zawody: psychiatry, psychologa, psychoterapeuty.

Psychiatra

Psychiatra to lekarz. Zgodnie z art. 1 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty lekarz jest osobą posiadającą wymagane kwalifikacje, potwierdzone odpowiednimi dokumentami, udziela świadczeń zdrowotnych, w szczególności polegających na: badaniu stanu zdrowia, rozpoznawaniu chorób i zapobieganiu im, leczeniu i rehabilitacji chorych, udzielaniu porad lekarskich, a także wydawaniu opinii i orzeczeń lekarskich [1]. Zgodnie z definicją Trybunału Konstytucyjnego opisującą cechy zawodu zaufania publicznego, można stwierdzić, iż psychiatra jest to zawód zaufania publicznego[2]. Lekarz, który chce być psychiatrą musi mieć ukończoną specjalizację w dziedzinie psychiatrii lub psychiatrii dziecięcej, która jest jedną z wielu (77) specjalizacji lekarskich uregulowanych w rozporządzeniu Ministra Zdrowia w sprawie specjalizacji lekarzy i lekarzy dentystów[3]. Na potrzeby niniejszego artykułu wystarczy stwierdzić, że przytoczone rozporządzenie bardzo szczegółowo reguluje proces podyplomowej edukacji lekarza, w tym lekarza na specjalizacji z zakresu psychiatrii lub psychiatrii dziecięcej. Specjalizacja ta ma umożliwić lekarzowi uzyskanie m.in. następujących kompetencji: samodzielnego rozwiązywania wszelkich problemów klinicznych (diagnostycznych, leczniczych) związanych z udzielaniem pomocy psychiatrycznej (poradnictwo, konsultacje, leczenie, rehabilitacja) chorym w każdych warunkach klinicznych i organizacyjnych (środowisko chorego, ambulatorium, szpital, pomoc doraźna, instytucje opiekuńcze) w ramach publicznej i niepublicznej opieki zdrowotnej oraz indywidualnej i grupowej praktyki specjalistycznej, podejmowania inicjatyw na rzecz zdrowia psychicznego i chorych psychicznie (m.in. prowadzenia promocji zdrowia i zdrowych wzorów zachowania profilaktyki chorób i zaburzeń psychicznych, pracy z rodziną, grupami samopomocowymi, organizowania systemu oparcia społecznego), orzekania w sprawach sądowo-psychiatrycznych, ubezpieczeniowych i innych związanych z oceną stanu psychicznego oraz rozpoznawaniem i leczeniem zaburzeń psychicznych[4]. Każdy lekarz, w tym lekarz psychiatra z mocy prawa jest członkiem samorządu zawodowego, tj. Izby Lekarskiej[5]. Izba Lekarska wg ustalonej procedury przyznaje lekarzowi prawo wykonywania zawodu[6]. Aktualnie na stronie internetowej Naczelnej Izby Lekarskiej: http://www.nil.org.pl/rejestry/centralny-rejestr-lekarzy, znajduje się Centralny Rejestr Lekarzy, gdzie podając podstawowe informacje (np.: imię i nazwisko osoby) możemy sprawdzić, czy dana osoba jest lekarzem i czy faktycznie jest lekarzem psychiatrą.

Psycholog

Psycholog, to zawód uregulowany ustawą o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów[7]. Zgodnie z art. 8 ust. 1 pkt 1 tej ustawy, psycholog to osoba, która m.in. uzyskała w polskiej uczelni dyplom magistra psychologii lub uzyskała za granicą wykształcenie uznane za równorzędne w Rzeczypospolitej Polskiej. Art. 64 reguluje, iż psychologiem mogą zostać również osoby (przy spełnieniu dodatkowych warunków), które w dniu wejścia w życie ustawy posiadały dyplom magistra psychologii lub dyplom magistra filozofii chrześcijańskiej ze specjalizacją filozoficzno-psychologiczną uzyskany na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim do 1 października 1981 r. lub dyplom magistra filozofii chrześcijańskiej w zakresie psychologii uzyskany w Akademii Teologii Katolickiej do końca 1992 r. Zgodnie z art. 4 ustawy, wykonywanie zawodu psychologa polega na świadczeniu usług psychologicznych, a w szczególności na: diagnozie psychologicznej, opiniowaniu, orzekaniu, o ile przepisy odrębne tak stanowią, psychoterapii, udzielaniu pomocy psychologicznej, prowadzenie przez psychologa badań naukowych w dziedzinie psychologii lub działalność dydaktyczną w tym zakresie. Co ciekawe usługi psychologiczne świadczyć można nie tylko na rzecz osób fizycznych (ludzi) ale także na rzecz osób prawnych, a także jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, co wydaje się istotną różnicą pomiędzy psychologiem a psychiatrą. Psycholog jako zawód niewątpliwie spełnia kryteria zawodu zaufania publicznego określone przez Trybunał Konstytucyjny [8]. Zgodnie z § 3 ust. 1 pkt 6 oraz ust. 2 rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie uzyskiwania tytułu specjalisty w dziedzinach mających zastosowanie w ochronie zdrowia psycholog może uzyskać specjalizację z psychologii klinicznej[9]. Specjalizacja ta jest dwu stopniowa[10]. Jak wynika z treści programu specjalizacji psycholog kliniczny ze specjalizacją I stopnia uzyskuje następujące kwalifikacje i kompetencje zawodowe: samodzielne definiowanie, stawianie klinicznej diagnozy psychologicznej, wskazywanie i planowanie postępowania terapeutycznego lub rehabilitacyjnego w zakresie wyznaczonym psychologiczną diagnozą pacjenta, stosowanie psychologicznych metod leczenia, stosowanie psychologicznych metod rehabilitacji, wydawanie opinii psychologicznych w sprawach cywilnych, karnych, opracowanie programów profilaktyki i promocji zdrowia psychicznego. Ponadto psycholog kliniczny będzie uprawniony do: udzielania konsultacji, wystawiania specjalistycznych opinii i zaświadczeń, konsultacji w kwestiach zdrowia publicznego i polityki społecznej, edukacji personelu medycznego. W zależności od wybranej ścieżki kształcenia specjalizacyjnego-szczegółowego, absolwent studiów specjalizacyjnych w psychologii klinicznej uzyska także dodatkowe kompetencje szczegółowe opisane w przytoczonym programie[11]. Zdobyte kompetencje i kwalifikacje psycholog kliniczny pogłębia na specjalizacji II stopnia[12]. Niezależnie od powyższego w polskim porządku prawnym istnieje 18 regulacji prawnych w randze ustawy albo rozporządzenia, które to akty prawne w sposób odrębny regulują inne niż opisane wyżej, tzw. wrażliwe obszary działalności psychologa [13]. W niniejszym artykule nie omawiam tych obszarów, niemniej jednak poglądowo można stwierdzić, że są to na przykład: badania psychologiczne osób ubiegających się lub posiadających pozwolenie na broń, badania psychologiczne osób ubiegających się lub posiadających licencję detektywa. Ustawa o zawodzie psychologa podobnie jak ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty normuje samorząd psychologów. W praktyce od 2001 r. do chwili obecnej nie powstała Izba Psychologów ani na szczeblu centralnym, ani na szczeblu regionalnym. W odpowiedzi na interpelację poselską[14], Ministerstwo Zdrowia stwierdziło „…pomimo że ustawa o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów weszła w życie 1 stycznia 2006 r., nie powołano jednak samorządu zawodowego psychologów. Przedmiotowa ustawa w praktyce nie funkcjonuje.”. Martwy jest także zapis art. 7 ustawy, który stwierdza, iż prawo wykonywania zawodu psychologa powstaje z chwilą dokonania wpisu na listę psychologów Regionalnej Izby Psychologów. W aktualnym stanie faktycznym psycholodzy jako grupa zawodowa faktycznie nie posiadają prawa wykonywania zawodu psychologa ani listy psychologów. Można stwierdzić, iż osoba poszukująca pomocy psychologa nie ma żadnych narzędzi (samorząd zawodowy, rejestr państwowy) do ustalenia czy dany „psycholog” faktycznie uzyskał kwalifikacje wymagane przez ustawodawcę do wykonywania tego zawodu. Zainteresowany kontaktem z psychologiem nie uzyska również możliwości zapoznania się z jakimkolwiek dokumentem świadczącym o przyznanym prawie wykonywania zawodu psychologa. W praktyce osobie udającej się do psychologa można wyłącznie radzić „ proszenie o okazanie się przez psychologa dyplomem ukończenia odpowiednich studiów”. Brak samorządu zawodowego psychologów uniemożliwia również zainteresowanemu pacjentowi obiektywne ustalenie stopnia osiągniętej specjalizacji przez psychologa lub zdobytych uprawnień w obszarach regulowanej działalności psychologicznej. Wydaje się, iż zainteresowanemu pozostaje jedynie oprzeć się na deklaracjach specjalisty psychologa lub udostępnionych przez specjalistę, w bezpośrednim kontakcie dokumentach potwierdzających jego wykształcenie (specjalizację), uprawnienia.

Psychoterapeuta

Psychoterapeuta, to osoba posiadająca odpowiednie umiejętności, wykształcenie i uprawnienia do prowadzenia psychoterapii, taką definicję podaje Wikipedia [15]. Niestety, z uwagi na regulacje prawne w Polsce, a ściślej ich brak, przy definiowaniu zawodu psychoterapeuty i usługi psychoterapii trudno jest odnieść się do przepisów prawa. Nie ma definicji legalnej pojęcia „psychoterapeuta” w akcie prawnym o randze ustawy. Przy próbie wyinterpretowania znaczenia prawnego pojęcia „psychoterapeuta” oraz „psychoterapia” można ewentualnie skorzystać z załączników do rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu opieki psychiatrycznej i leczenia uzależnień[16]. Zaznaczyć jednak trzeba, że jest to regulacja, której celem jest wyłącznie określenie świadczeń zdrowotnych gwarantowanych przez polski system opieki zdrowotnej. W załącznikach nr 1, 4, 6 i 7 do rozporządzenia (wykazy świadczeń gwarantowanych) w kolumnie: warunki realizacji świadczeń gwarantowanych, ustawodawca używa m.in. określenia:osoby posiadającej zaświadczenie – certyfikat psychoterapeuty, która prowadzi psychoterapię oraz osoby ubiegającej się o otrzymanie certyfikatu psychoterapeuty. Ww. pojęcia są powtórzone w aktualnie obowiązującym zarządzeniu Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia w sprawie określenia warunków zawierania i realizacji umów w rodzaju opieka psychiatryczna i leczenie uzależnień [17]. Znów należy zaznaczyć, że jest to regulacja obowiązująca wyłącznie w ramach Narodowego Funduszu Zdrowia, stworzona na potrzeby tej instytucji. W § 2 ust. 1 pkt 21, 27, 30 tego zarządzenia definiowane są w kolejności pojęcia:osoby ubiegającej się o otrzymanie certyfikatu psychoterapeuty, programu psychoterapeutycznego, psychoterapeuty. Z uwagi na fakt, iż są to jedyne regulacje prawne w polskim systemie prawnym, które odnoszą się do analizowanych pojęć, w artykule tym przytoczono dokładnie zapisy rozporządzenia Ministra Zdrowia w analizowanym zakresie. Zgodnie z tą regulacją – załącznikiem nr 1, l.p. 1: kolumna 3, pkt 3 i załączniku nr 6, l.p. 1, w części kolumna 2 pkt 6 – Sesja Psychoterapii indywidualnej, kolumna 3, ust. 1 pkt 1 prowadzącym psychoterapię jest osoba, która spełnia łącznie następujące warunki:

a) posiada dyplom lekarza lub magistra: psychologii, pielęgniarstwa, pedagogiki, resocjalizacji albo spełnia warunki określone w art. 63 ust. 1 ustawy z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów (Dz. U. Nr 73, poz. 763, z późn. zm.),

b) ukończyła podyplomowe szkolenie w zakresie oddziaływań psychoterapeutycznych mających zastosowanie w leczeniu zaburzeń zdrowia, prowadzone metodami o udowodnionej naukowo skuteczności, w szczególności metodą terapii psychodynamicznej, poznawczo – behawioralnej lub systemowej, w wymiarze co najmniej 1200 godzin albo przed 2007 r. ukończyła podyplomowe szkolenie w zakresie oddziaływań psychoterapeutycznych mających zastosowanie w leczeniu zaburzeń zdrowia w wymiarze czasu określonym w programie tego szkolenia,

c) posiada zaświadczenie, zwane dalej „certyfikatem psychoterapeuty”, poświadczające odbycie szkolenia wymienionego w lit. b, zakończonego egzaminem przeprowadzonym przez komisję zewnętrzną wobec podmiotu kształcącego, w skład której nie wchodzą przedstawiciele podmiotu kształcącego, w szczególności powołaną przez stowarzyszenia wydające certyfikaty psychoterapeuty.

Zgodnie z załącznikiem nr 6, l.p. 1, w części: kolumna 2 pkt 6 – Sesja psychoterapii indywidualnej, kolumna 3, ust. 1 pkt. 2 rozporządzenia osobą ubiegającą się o otrzymanie certyfikatu psychoterapeuty jest osoba, która spełnia łącznie następujące warunki:

a) posiada dyplom lekarza lub magistra: psychologii, pielęgniarstwa, pedagogiki, resocjalizacji albo spełnia warunki określone w art. 63 ust. 1 ustawy z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów (Dz. U. Nr 73, poz. 763, z późn. zm.),

b) posiadająca status osoby uczestniczącej co najmniej dwa lata w podyplomowym szkoleniu, w zakresie oddziaływań psychoterapeutycznych mających zastosowanie w leczeniu zaburzeń zdrowia, prowadzone metodami o udowodnionej naukowo skuteczności, w szczególności metodą terapii psychodynamicznej, poznawczo – behawioralnej lub systemowej, w wymiarze co najmniej 1200 godzin albo przed 2007 r. ukończyła podyplomowe szkolenie w zakresie oddziaływań psychoterapeutycznych mających zastosowanie w leczeniu zaburzeń zdrowia w wymiarze czasu określonym w programie tego szkolenia,

c) posiadająca zaświadczenie wydane przez podmiot prowadzący kształcenie oraz pracująca pod nadzorem osoby posiadającej certyfikat psychoterapeuty.

W załączniku nr 6 i 7 do rozporządzenia w kolumnie 2: nazwa świadczenia gwarantowanego, ustawodawca wprowadził także pojęcia: sesja psychoterapii indywidualnej, sesja psychoterapii grupowej oraz sesja psychoterapii rodzinnej.

Sesja psychoterapii indywidualnej , to sesja z jednym świadczeniobiorcą, stanowiąca element ustalonego planu leczenia, nastawiona na przepracowanie podstawowych problemów i trudności świadczeniobiorcy, prowadzona według określonej metody, realizowana w formie:

a) interwencji kryzysowej (pomocy psychospołecznej) – do 6 sesji w okresie do 2 tygodni lub

b) psychoterapii krótkoterminowej – do 25 sesji w okresie pół roku lub

c) psychoterapii długoterminowej – do 75 sesji w okresie roku lub

d) psychoterapii podtrzymującej (po zakończeniu psychoterapii krótko lub długoterminowej) – do 15 sesji w okresie pół roku, jako bezpośrednia forma współpracy z pacjentem polegająca na wspieraniu i utrzymywaniu mocnych cech pacjentem bez ingerencji w jego zaburzone procesy. Sesja psychoterapii grupowej, to sesja realizowana w grupach świadczeniobiorców, stanowiąca element ustalonego planu leczenia, prowadzona według określonej metody, realizowana z grupą od 6 do 12 osób, w formie:

a) psychoterapii krótkoterminowej – do 50 sesji w okresie pół roku,

b) psychoterapii długoterminowej – do 110 sesji w okresie roku,

c) psychoterapii podtrzymującej (po zakończeniu psychoterapii krótko– lub długoterminowej) – do 15 sesji w okresie pół roku.

Sesja psychoterapii rodzinnej , to sesja z rodziną stanowiąca element ustalonego planu leczenia, nastawiona na przepracowanie nasilających się problemów i trudności oznaczających dysfunkcjonalność rodziny powodującą ryzyko wystąpienia zaburzeń psychicznych i somatycznych u członka rodziny, prowadzona według określonej metody, w formie od 6 do 12 sesji w okresie pół roku.

Analizując przytoczone rozporządzenie można stwierdzić, że użycie w nim pojęć „psychoterapeuty” oraz „psychoterapii” nie jest próbą regulacji konkretnego zawodu. Nie można tu przyjąć żadnej analogii z zawodami: psychiatry i psychologa. W świetle powyższego psychoterapeuta, to tylko osoba o określonych wykształceniu wykonująca określone świadczenia zdrowotne, nie jest to zawód, nie jest to specjalizacja, nie jest to uprawnienie do wykonywania określonego zawodu, nie jest to działalność objęta nadzorem samorządu zawodowego. Z uwagi na powyższe bezcelowe jest analizowanie tego pojęcia w świetle zawodu zaufania publicznego.

Po dokonaniu pobieżnego porównania regulacji prawnych dot. lekarza psychiatry, psychologa, psychoterapeuty, można stwierdzić następujące różnice:

– lekarz psychiatra to zawód uregulowany aktem prawnym rangi ustawowej, wymagający odpowiedniego wykształcenia wyższego oraz podyplomowej specjalizacji. Lekarz psychiatra z mocy prawa jest członkiem działającej korporacji zawodowej. Za pośrednictwem strony internetowej samorządu zawodowego lekarzy można potwierdzić dane zawodowe lekarza, w tym prawo wykonywania zawodu, specjalizację a co za tym idzie kompetencje zawodowe,

– psycholog to zawód uregulowany aktem prawnym rangi ustawowej, wymagający tylko odpowiedniego wykształcenia wyższego. Istnieje możliwość specjalizowania się psychologa. Psycholodzy nie mają zorganizowanego samorządu zawodowego. Z uwagi na brak realizacji zapisów ustawy „martwy akt prawny” brak jest obiektywnych, niezależnych narzędzi do weryfikacji danych zawodowych psychologa, a co za tym idzie jego kompetencji zawodowych wynikających z ewentualnej specjalizacji lub zdobytych uprawnień.

– psychoterapeuta, nie jest zawodem regulowanym w polskim systemie prawnym. Brak jest aktu prawnego rangi ustawowej regulującej pojęcia „psychoterapeuty” i „psychoterapię”. Psychoterapeuta to osoba o określonych wykształceniu wykonująca określone świadczenia zdrowotne w ramach polskiego systemu opieki zdrowotnej. Zarówno psychoterapeuci jak i realizowana przez nich psychoterapia nie jest nadzorowana przez jakikolwiek samorząd zawodowy.

Czy wobec powyższego, analizując regulacje prawne (lub ich brak) możemy odpowiedzieć na pytanie: kto jest kim?

Wydaje się, że w wypadku lekarza psychiatry ustawodawca i aktywny samorząd zawodowy nie pozostawia wątpliwości. W odniesieniu do psychologa „martwa” ustawa, brak aktów wykonawczych do ustawy oraz poszadkowane regulacje różnych niezwiązanych ze sobą obszarów aktywności psychologicznej, znacznie utrudniają prawną i fatyczną odpowiedź na to pytanie. Co do psychoterapeuty, można stwierdzić, iż istnieje luka prawna, która wymaga pilnego wypełnienia. Powyższe można skonstatować w taki, o to sposób: w polskim systemie prawnym wiemy kim jest psychiatra, trochę wiemy kim jest psycholog ale możemy jedynie się domyślać kim jest psychoterapeuta.

Sławomir Cwalina – prawnik czynny zawodowo (ukończona aplikacja prokuratorska), doktorant na Katedrze Postępowania Karnego i Kryminalistyki Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego.

---